تبیین ضرورت و شیوه‌های کاربردی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در مراکز دانشگاهی
تبیین ضرورت و شیوه‌های کاربردی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت
در مراکز دانشگاهی
فرنگیس شاهرخی
دانشجوی دورة دکتری دانشگاه بین المللی امام رضا علیه السلام
f.shahrokhi10@yahoo.com
چکیده
فرهنگ ایثار و شهادت یکی از ارزشهایی شکل دهندة فرهنگ ایران و از سازه‌های مهم هویّت و حیات اجتماعی و سیاسی کشور است. حفظ هویت ایران بازبسته به پایبندی و احترام به این ارزش و انتقال کامل آن به نسل‌های آینده است. مراكز آموزشي در سطوح مختلف، بستر مناسبي براي ايجاد و تثبیت فرهنگ شهادت هستند؛ زيرا تغيير نگرش در افراد جامعه، از کارآمدترین ابزار نفوذ و نهادینه کردن هر فرهنگی است و قشر دانش پژوه، به دلیل اثرپذيری بسیار، از جمله گروههاي جامعه هستند كه مي‌توانند پذیرای فرهنگ ايثارگري و شهادت باشند. در اين پژوهش، با بهره‌گیری از روش تحلیلی، افزون بر تعریف مفاهیم ایثار، شهادت و فرهنگ، به بیان ضرورت توجه به اهمیت نسل جوان، ضرورت معرفی فرهنگ ایثار و شهادت به دانشجویان و ضرورت حفظ و انتقال ارزشهای دفاع مقدس، به نقش معلمان در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت و شیوه‌های مؤثر در ترویج این فرهنگ، در مراکز دانشگاهی، پرداختیم و به این نتیجه دست یافتیم که با به کارگیری شیوههایی نظیر ایجاد شناخت در دانشجویان، ارتقاء سطح آگاهی دانشجویان نسبت به باورهای دینی و ارزشهای اسلامی، شناسایی و معرفی موانع بازدارندة ترویج فرهنگ شهادت، معرفي اندیشه ها و آرمانهای شهدا، بهره‌گیری از متون عرفانی دربردارندة فرهنگ شهادت، معرفی و شناخت شاخصه‌های اصلی فرهنگ شهادت، افزايش دانايي معلمان عزيز نسبت به فرهنگ ايثار و دیگر روش‌های کاربردی، می‌توان به این مقصود دست یافت.
واژگان کلیدی: فرهنگ شهادت، نقش معلمان، شیوه‌های ترویج فرهنگ ایثار.
مقدمه
شهادت به عنوان يك پديدة فرازماني و فرامكاني مطرح در همة اديان و مكاتب، گستردگی و قدمتي به گستردگي و ديرينگي فرهنگ غني اسلامي در بين مسلمانان و مخصوصاً تشيع دارد. ايثار مقام انساني باشكوهي است كه اسلام آن را ستوده و درآيات و روايات متعددي به آن اشاره كرده است: "الَّذين آمنُوا و هاجروا و جاهدوا في سبيلِ اللهِ بِاَموالهِمِ و اَنفُسهِم اعظَم درجةً عند اللهِ و اولئك هم الفائزونَ"(توبه: 2-3).
ايثار و شهادت، فرهنگی متعالي ودر زمرة عالي‌ترين مفاهيم الهي و نتيجه والاترين ارزش‌هايي است كه يك انسان متعهد مي تواند به آن مقام دست يابد و نیز يكي از غني‌ترين گنجينه هاي فرهنگ اسلامي و شيعي است كه جلوه‌هاي اعجاب‌انگيز آن در طول سالهاي انقلاب و دفاع مقدس به روشني آشكار گرديد و شگرف‌ترين و عظيم‌ترين صحنه‌هاي از خود گذشتگي انسانها در آن تبلور يافت.(فرهنگ ايثار ، 1373 :27).
همچنین بزرگداشت شهيدان از يك سو تعظيم صبر و صلابت و تكريم فخر و شرافت است و از سويي تعميم شور و حماسه. انتقال این ارزشها ودانشهای دینی واسلامی به نسل های پس از این دارای اهمیت بسیاری است و نخستین راه انتقال فرهنگ ازیک نسل به نسل دیگر، تعلیم وتربیت برخوردار از دانش و معرفت، با استفاده از ریشه های ملی و بومی است (قهرمانی، ۱۳۸۸ : ۳۲ ). در این میان نقش دستگاه ها و مراکز آموزشی چون تربیت معلم که مسئولیت میلیون‌ها دانشجو را برعهده دارد، خطیرتر از همه دستگاه‌ها و نهادهای دیگر خواهد بود.
در اين پژوهش، در صدد برآمدیم تا با تعریف مفاهیم ایثار، شهادت و فرهنگ، در قسمت چارچوب مفهومی، به بیان ضرورت توجه به اهمیت نسل جوان، معرفی فرهنگ ایثار و شهادت به دانشجویان و حفظ و انتقال ارزشهای دفاع مقدس، به نقش معلمان در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت، در بخش ضرورتها بپردازیم و در نهایت، شیوههایی کاربردی در جهت گسترش و تثبیت فرهنگ ایثار و شهادت در مراکز دانشگاهی را شرح نماییم.
سؤالات و روش پژوهش
روش تحقیق، روش تحلیلی است که با بهره‌گیری از منابع متنی؛ نظیر کتب، مقلات، نشریات و سایت‌های اینترنتی، به مطالعه و بررسی جوانب موضوع پرداخته شد و پس از گردآوری مطالب مورد نیاز، عناوین اصلی پژوهش، با تحلیل مطالب، پژوهش نگاشته شد.
محور اصلی پژوهش پیش رو، پاسخ به سؤالات زیر خواهد بود:
1- نقش و تأثیر معلمان در سطوح مختلف آموزشی، در شناساندن و گسترش فرهنگ شهادت، تا چه میزان است؟
2- با چه راهبردهایی می‌توان به نهادینه کردن و تثبیت فرهنگ ایثار و شهادت، در مراکز دانشگاهی دست یافت؟
پیشنة پژوهش
در زمینة فرهنگ ایثار و شهادت، پژوهش‌هایی معدود صورت گرفته است؛ از جمله مقالة تأثیر فرهنگ ایثار و شهادت بر ارتقای معنوی بسیجیان، نوشتة جلیل صفری در سال 1389، مقالة چالش‌های ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه، اثر حیدر جان علیزاده در سال 1388، مقالة ایثار و شهادت در آیینه مطبوعات نوشتة محمد علی کریمی، در سال 1385 و چند مقالة دیگر؛ اما با بررسی‌های نگارنده پژوهشی خاص دربارة تبیین ضرورت و شیوه‌های کاربردی ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در مراکز دانشگاهی، صورت نگرفته است و پرداختن به این موضوع بدیع می‌نماید.
الف) چارچوب مفهومی
الف-1) فرهنگ
در تعریف فرهنگ آمده است: فرهنگ به عنوان مجموعه باورها، اعتقادات و امکانات مادی گفته می شود که قابلیت انتقال از نسلی ، به نسل دیگر دارد و وجه تمایز انسان و حیوان است.(انوری، 1381: 174).
فرهنگ مجموعه‌ای پیچیده از علوم، دانش ها، هنرها، افکار، اعتقادات، آداب، سنن و قوانین اجتماعی و مقررات حاکم برجامعه است که مورد پذیرش اعضای آن باشد) قهرمانی، ۱۳۸۸ : ۳۱ ؛ بیرو، ۱۳۷۰، : ۷۷). بنابراین فرهنگ عبارت است ازمجموعه ویژگی های، معنوی، فکری و احساسی متمایزی که مختص یک جامعه یا گروه اجتماعی است.(همان).
فرهنگ از جنبه‌هاي تاريخي، توصيفي، هنجاري، سازه اي و روان شناختي تعريف شده است. يكي از معروف ترين اين تعاريف، تعريف تايلوراست. از نظر او فرهنگ عبارت است از مجموعه در هم تنيده‌اي از ارزشها، هنجارها، آداب و رسوم، اخلاقيات، قانون و هر آنچه كه انسان به عنوان عضوي از جامعه كسب مي كند. به عبارت ديگر، فرهنگ فعل و انفعالاتي است كه مبتني بر فطرت در روان انسان صورت مي‌گيرد (مطهري،1386: 63 ).
الف-2) ایثار
در معنای لغوی ایثار گفته شده: ایثار در لغت به معنی برگزیدن، غرض دیگران را بر غرض خویش مقدم داشتن و منفعت غیر را بر مصلحت خود مقدم داشتن" (دهخدا ، 1377 : 3682 ) و در اسلام به معنای تلاش، فداكاری، بخشش و اخلاص در راه خدا آمده است، كه بیانگر رشد و معرفت الهی انسان است و با مفاهیمی همچون شهادت، خیرخواهی و دیگرخواهی همراه است و همین طور شهادت در لغت به معنی گواه و در اصطلاح كسی كه در مورد مسئله‌ای گواهی و شهادت بدهد، مطرح گردیده است. ( ابن منظور ، 1405 : 225 ).
این واژه در فرهنگ بزرگ سخن، حسن انوری به معنای بذل، گذشت کردن از حق خود برای دیگران، نفع دیگری یا دیگران را برخود ترجیح دادن آمده است. (انوری، 1381: 320).
در جامع السعادات در این باره آمده است:
"برترين
درجات جود و سخا، ايثار است وآن عبارت است از جود و بخشش مال با وجود نياز و احتياج
به آن. خداي سبحان در مدح اهل ايثار مي‌فرمايد: "ويؤِثرُونَ علي اَنفُسهِم
ولَو كانَ بِهِم خَصاصه" (حشر:9) وآنان را بر خود مرجح مي دارند اگر چه خود
نيازمند باشند و رسول خدا(ص) فرمود:" أَينَما أمرِء اشتَهي شَهوةَ فَرَد شَهوتَه
و آثرَ علي نَفسه غَفرَله" هر مردي كه چيزي را بخواهد وخود را از آن خواهش
نگاه دارد وديگري را بر خود ترجيح دهد آمرزيده مي‌شود".(نراقي،1384،ج2: 163).
ايثارگاهي با بذل مال يا كار و تلاش بيشتر
انجام مي گيرد، و گاه با نثارجان در راه خدا كه شهادت نام دارد."ومنَ النّاسِ
من يشري نَفسه ابتغاء مرضات اللهِ". در ميان مردم كساني هستند كه در جستجوي
خشنودي خدا از جان خويش مي‌گذرند. (بقره: 207).
الف-3) شهادت
واژه شهادت مصدر است از ریشه شهید، به معنای حاضر بودن و گواه بودن و در مقابل عالم غیب قرار دارد (معلوف، 1365 : 15 ). شهادت مرگ آگاهانه و مقّدس و هدفمند است. "ولاتحسين الذين قتلوا في سبيل الله امواتاً بل احياء عندربهم يرزقون."(آل عمران: 189).
شهيد و شهادت‌طلبي، از جمله عبارات مقدس و
قابل احترام در كلية جوامع و اديان مختلف است كه قدمت زيادي (حتي قبل از ظهور دين
اسلام ) دارد. اين واژة مقدس، تداعي كنندة بسياري از صفات حسنه و مورد احترام
انسانها از قبيل : فداكاري، شجاعت، آزادگي و عزت است.
شهادت بالاترين آزمايشي است كه شهيد با موفقيت
از آن بيرون مي‌آيد. رستگاري و جايگاه رفيع او در جنت نعيم الهي تضمين خواهد شد و در اسلام به معناي تلاش، فداكاري، بخشش و اخلاص در راه خدا
آمده است كه بيانگر رشد و معرفت الهي انسان است و با مفاهيمي همچون شهادت،
خيرخواهي و ديگر خواهي همراه است. و همينطور شهادت در لغت به معني گواه و در
اصطلاح كسي كه در مورد مسئله‌اي گواهي و شهادت بدهد، مطرح گرديده است. (ابن منظور
، 1405 : 225).
"در اسلام، کشته شدن آگاهانه و انتخاب‌گرایانه در راه آرمانی مقدس و پاک که به تعبیر قرآن "فی سبیل الله" نامیده می‌شود، شهادت نام دارد و کسی که به چنین مقامی دست یابد شهید است (شریعتی، 1357 :3).
همزمان با بيان مفهومي فرهنگ شهادت مي‌بايد به بررسي فرهنگ ايثار نيز بپردازيم، هرچند كه تفكيك اين دو مفهوم بسيار مشكل است منظور از فرهنگ‌پذيري، جريان تدريجي و عميق جامعه‌پذيري است و به واسطة فرهنگ‌پذيري، امكان نهادينه شدن ارزشها و هنجارها و به تعبير ديگر فرهنگ مورد نظر دروني مي‌شود و زماني كه فرهنگ دروني شده، ايجاد گردد، امكان نهادينه شدن فرهنگ ممكن مي‌گردد. منظور از نهاد در جامعه‌شناسي، «نظام سازمان يافته و پايداري از الگوهاي اجتماعي است كه برخي رفتارهاي تأييدشده و يك‌نواختي را جهت برآورده ساختن نيازهاي بنيادي جامعه، ايجاب مي‌نمايد".(كوئن، 1371: 110) و نهادمندي و يا نهادينه شدن (به فراگردي اطلاق مي‌گردد كه از طريق آن نظام با قائده‌ا‌ي از هنجارها، منزلت‌ها، نقش‌هاي به هم پيوسته و مورد پذيرش يك جامعه شكل مي‌گيرد. از طريق اين فراگرد رفتار خودجوش و پيش‌بيني‌‌ناپذير، جايش را به رفتاري منظّم و پيش‌بيني‌پذير مي‌دهد. (همان: 111).
ب) ضرورت ها
ب-1) ضرورت توجه به اهمیت نسل جوان
ویژگی‌ها و استعدادهای نهفته در وجود جوانان، مناسب‌ترین زمینه برای طراحی و ایجاد هرگونه تغییر و تحول فردی و اجتماعی است و منشأ بسیاری از انقلاب ها و تحولات در جوامع جوانان بوده‌اند. کنکاش در تاریخ ملل مختلف و از جمله جریانات حاکم بر ایران در یک صد سال گذشته مؤید این ادعاست. در همة جوامع، صاحبان قدرت و سیاست برنامه‌ریزی‌های زیادی در جهت جذب و هدایت آنان به سمت اهداف معین(ارزشی و ضد ارزشی ) داشته‌اند. در اسلام نیز، به جوانان توجهی خاص مبذول شده است. حضرت محمد (ص) می‌فرماید: اوصیکم بالشباب خیراً فَانّهم اَرق افئده.
امروزه پاسداری از خون شهیدان و ابلاغ پیام انقلاب اسلامی، نیازمند همراهی جوانان آزاده ایران است. شناخت از الگوهای صبر و مقاومت، طریقی روشن برای دلگرمی جوانان، به آیندة درخشان خواهد بود.
ب-2) ضرورت معرفی فرهنگ ایثار و شهادت به دانشجویان
تقويت باورهاي ديني و ملي كه امروزه جزءاصلي‌ترين مسائل اعتقادي و فرهنگي به حساب مي‌آيد، در رديف مهمترين وظايف ماست. از آن‌جا كه تاريخ ملت‌ها، پنجره‌اي بر روي هويّت ملي آن‌هاست، شناساندن همه جانبة شهدا و مسيري كه در آن ممارست داشته اند، و معرفي شخصيت، منزلت، عقايد و آرمان‌هاي ناب آن بزرگواران در سطحي فراگير برای نسل جوانی که این گونه جانفشانی‌ها را بخوبي درك نكرده‌اند، سبب آشنایی آنها با تاريخ، نمادها و اسطوره‌های پایداری و انديشه‌های ایشان مي‌شود. اگر رشادت‌ها و خدمات شهدا و ايثارگران به خوبي براي مردم معرفي گردد و به قالب‌هاي كليشه‌اي و بيان‌هاي ژورناليستي محدود نگردد، بيشترين و بهترين نتايج را به همراه خوهد داشت. فرهنگ ايثار و شهادت دربردارندة آثار و بركات عظيمي است كه به شكل مستقيم و غيرمستقيم جامعة ما را دربرگرفته است. چرا كه ايثار و شهادت يكي از غني‌ترين گنجينه‌هاي فرهنگ اسلامي و شيعي است كه جلوه‌هاي اعجاب‌انگيز آن در طول سالهاي انقلاب و دفاع مقدس به روشني آشكار گرديد و شگرف‌ترين و عظيم‌ترين صحنه هاي از خود گذشتگي انسانها در آن تبلور يافت .(فرهنگ ايثار، 1373 : 27).
اساسی‌ترین مسئله در اين زمينه اين است كه، چنين گنج گرانبهائي را نمي‌توان با نگرش‌هاي سطحي و روش‌هاي صوري كارآمد ساخت و آن را انتقال و اشاعه داد و این امر در گرو داشتن باور عميق و کاربست ساز و كارهاي مناسب است. در اين راستا، اصلي‌ترين ابزار انتقال و نگهداري ارزشهاي اعتقادي جامعه، حفظ و پويايي تاريخ و ميراث‌هاي گذشته، پس از خانواده، نهادهای آموزشی هستند و بدیهی است که مراکز دانشگاهی، به جهت ارتباط دو سویه با معلمان آینده و دانشجویان کنونی، حياتي‌ترين نهاد است كه مي‌تواند ضمن حفظ و اعتلاي فرهنگ، سعادت فردي و اجتماعي را نيز فرآهم آورد.
ب-3) ضرورت حفظ و انتقال ارزشهای دفاع مقدس و تبیین ارتباط شهادت با ارزشها
در تمام جوامع بشری، ارزشهایی وجود دارد که تشکیل دهندة بنیان اصلی فرهنگ آن جامعه است. اهمیت و جایگاه این ارزشها به گونه‌ای است که هر ملتی، هویت و حیات اجتماعی و سیاسی خود را در پایبندی و احترام به آنها و انتقال کامل آن به نسل‌های آینده می‌داند. سرزمین شکوهمند ایران با فرهنگی برخاسته از هویت دینی، پیشرو در ارائه طرحی جامع در انتقال ارزشها است و ایثار و شهادت یکی از ارزشهایی است که پس از واقعة عاشورا، اعتبار و ارزش والایی در نظر ایرانیان، یافته است.
ارزشها(values)، به عنوان امري كه مورد پذيرش همگان بوده و واقعيت ها و اموري را تشكيل مي‌دهند كه مطلوبيت دارند(وثوقي، 1378: 234 ) و به نوعي اولويت هاي افراد را مشخص نموده و براي رفتار آنها راهكار ارائه می‌کند، آنچنان مهم است كه، مطالعه دربارة كنش‌هاي افراد بدون مراجعه به ارزشهاي آنها امري ناقص است و در سطح كلان نيز برنامه ريزي براي امور اجتماعي و سياسي جامعه با مراجعه به ارزش هاي آن جامعه محقق مي‌گردد. بنابراین، اشخاص براي صيانت از ارزشها مبارزه مي‌كنند و براي حفظ آن از بذل مال و جان خود دريغ نمي ورزند(شاعري، 1381 : 150).
ج) نقش معلمان در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت
آموزش و پرورش، بنیادی‌ترین اصل توسعةاجتماعي، اقتصادي، سياسي و فرهنگي هر جامعه‌ای و حياتي‌ترين نهادی است كه مي‌تواند ضمن حفظ و اعتلاي فرهنگ، سعادت فردي و اجتماعي را نيز فرآهم آورد. فرهنگ و ادب هر ملتی سرمایة بی نظیری برای تثبیت نظام ارزشی وکسب استقلال و هویت جوانان و نوجوانان آن ملت است است. بررسي عوامل مؤثر پيشرفت و ترقّي در جوامع پيشرفته نشان مي دهد كه همة اين كشورها، از آموزش و پرورش توانمند و كارآمد برخوردار بوده اند. نگاه به تاريخ ملل نيز ، بيان كنندة اين واقعيت است كه دوران شكوفايي و درخشش آنها با رشد و پويايي نظام هاي آموزشي مقارن بوده است. پويايي و تحول آموزش و پرورش در گرو سياستگذاري، برنامه‌ريزي، تصميم‌گيري و سازماندهي دقيق در ساختار اجتماعي مراکز آموزشی است كه از طريق معلمان حاصل می‌شود. دستگاه تعليم و تربيت به عنوان عظيم‌ترين نهاد فرهنگي، آموزشي و تربيتي كشور رسالت پرورش بالندگي نسل آينده را بر دوش دارد.
معلمان با ظرفيت بالاي فكري و فرهنگي خود به عنوان مولدان انديشه و دانايي، با ترويج و تعميق ارزشهاي انقلاب اسلامي و تعظيم شعائر ديني و بينش و نگرش سياسي اصيل و سالم سعي در ارتقاء سطح آگاهي و فرهنگ جامعه دارند.
اهميت و نقش معلم، در جوامع بشري به حدي است كه پيامبران الهي خود را معلم معرفي مي‌كنند و از سوي ديگر ملاحظه مي‌شود كه غالباً تاريخ به دست معلمان رقم زده مي‌شود. امام خميني(ره)، در این باره فرمودند: "چنانچه معلم، يك معلمي باشد كه دعوت به نور بكند دعوت به صلاح بكند، دعوت به اسلام بكند، دعوت به اخلاق صالحه بكند، دعوت به ارزشهاي انسان بكند، ارزش‌هايي كه عندالله ارزش است، اگر اين كار را بكند، همان طوري كه انبياء مردم را از ظلمت به نور مي‌كشانند، اين معلم هم، اين بچه‌ها را از ظلمات به نور وارد مي‌كند و همين شغل است كه شغل انبياء است". (صحيفة نور، ج 21: 268).
معلم از بانفوذترين و محبوبترين و اثرگذارترین افرادي بر دانش‌آموختگان در دوره‌های مختلف آموزشی است. اين تأثيرگذاري در سنين پايين بيشتر نیز هست. بنابراين معلمان اگر رفتاري بر اساس شناخت عميق از فرهنگ ايثار و شهادت داشته باشند كه قرين با مهر و عطوفت اسلامي گردد، مي‌توانند اسوه‌هاي بسيار خوب و تأثيرگذار در جهت ترويج اين فرهنگ و سازندگي و تغيير ر فتار دانش پژوه به اين سمت و سو گردند. ایثار کردن و شهادت از برترین ارزشهای معنوی فرهنگ اسلامی است که در تثبیت استقلال کشور و هویت دینی و ملی آن نقشی بی بدیل دارد.آن چه در این زمان اهمیت دارد، انتقال این ارزش به نسل‌های پس از این است و نخستین راه، در انتقال فرهنگ از یک نسل به نسل دیگر، تعلیم و تربیت برخوردار از دانش و معرفت، با استفاده از ریشه‌های ملی و بومی است (قهرمانی، ۱۳۸۸ : ۳۲ ).
د) شیوه‌های مؤثر در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در مراکز دانشگاهی
آنچه در ذیل این عنوان خواهد آمد، ارائة راهکارهایی در جهت افزایش نقش مراکز دانشگاهی در راستای آشناسازی و نهادینه کردن فرهنگ شهادت است. برخی از این راهبردها، در سطح کلان و از سوی مسئولان و متولیان مراکز دانشگاهی قابل انجام است و مواردی نیز، از ناحیه مدرسان، اساتید و معلمان در هر سطحی از آموزش کاربردی است؛ مواردی نظیر:
د-1) ارتقاء سطح آگاهی دانشجویان نسبت به باورهای دینی و ارزشهای اسلامی
تقویت باورهای دینی و ملی، امروزه جزء اصلی‌ترین مسائل اعتقادی و فرهنگی به حساب می‌آید و در ردیف مهمترین وظایف مراکز آموزشی است. نهادينه كردن ارزشها در جامعه، نياز به برنامه‌ريزي و سازماندهي دارد و مسئوليت اين امر بر عهدةكليه نهادهاي فرهنگي در جامعه، به ویژه آموزش و پرورش است و انجام كار كليدي و مبنايي در این زمین ضروری به نظر می‌رسد. از همین رو، لازم است، قدم‌هاي اساسي در جهت ارائه الگوهاي درست به نسل جوان و متناسب با ارزشهاي انقلاب برداشته شود.
د-2) شناسایی و معرفی موانع بازدارندة ترویج فرهنگ ایثار و شهادت
گام نخست در اشاعةفرهنگ ایثار، شناخت عوامل بازدارنده و موانعی است که بر سر این راه خطیر وجود دارد. عواملی مانند:
§ وجود دغدغه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي در سطح جامعه و اولويت منافع فردي بر مصالح همگاني كه منجر به تضعيف باورهاي فرهنگي - اسلامي (روحية ايثار و شهادت طلبي) در نزد اقشار مختلف جامعه شده است.
§ نبود ارتباط كافي خانواده ها با سازمان هاي فرهنگي و مذهبي از جمله ؛ بنياد شهيد و امور ايثارگران و همين طور روابط اندك اين مراكز با نهادهاي علمي و پژوهشي خصوصاً دانشگاه ها و بالعكس.
§ ضعف شناخت و اطلاعات خانواده ها و جوانان درزمينه فرهنگ ايثار و شهادت.
§ كمبود محسوس فعاليت هاي پژوهشي در اين حوزه.
§ عدم معرفي درست جنگ و انقلاب.
§ عدم بهره گيري از علوم و فنون و تكنيك هاي روز در امر ترويج فرهنگ ايثار و شهادت.
§ عدم گزينش افراد توانمند و با استعداد علمي و اخلاقي در زمينه ترويج فرهنگ ايثار و شهادت.
§ شرايط فرهنگي، سياسي، اجتماعي و اقتصادي جامعه.
§ وجود خلاء تئوريك در امر ترويج فرهنگ ايثار و شهادت.
§ ايجاد ذهنيت منفي در عامة مردم نسبت به شهدا و ايثارگران با بزرگ نمايي بي‌حاصل در خصوص مزايا و تسهيلاتي كه به حق ولي اندك به آنها تعلق مي گيرد.
§ استفاده ابزاري از ارزشهاي فرهنگ ايثار و شهادت.
§ عدم هماهنگي بين نهادهاي ترويج كنندة فرهنگ ايثار و شهادت.
§ گرايش مردم به تجمل‌گرايي و مصرف گرايي.
§ فردگرايي در جامعه نهادينه نشدن فرهنگ ايثار و شهادت در سطح كلان.
§ تلاش دشمنان اسلام در راستاي كم رنگ نمودن ارزشهاي انقلاب و جنگ.
د-3) معرفی نمادها و سمبل‌های ایثار و شهادت
نمادها و اسطورهها از پشتوانههای وحدت‌آفرین هر سرزمینی در طی زمان به شمار میآیند. پشتوانهای که در برهههای حساس تاریخ ایران در مقابل دشمن وحدت و یگانگی آفریده است. یادکرد اسطوره‌های گذشته برانگیزانندة غیرت و غرور ایرانی و ایجاد حس دفاعی در مردم است و یادآور دورههایی که سرزمین ما آماج هجوم دشمنان بود. قهرمانان برای حفظ سرزمین خود دلاوریها و رشادتهای زیادی از خود نشان دادند. با معرفی نمادها شهادت در سطح ملی و مذهبی، با هدف تداعی تاریخ تدافعی ایران و با الگوسازي مناسب از شهدا و ايثارگران و بیان همسانی و همانندی‌های الگوهای ایثار دوران دفاع مقدس، با الگوهای صبر و گذشت در طول تاریخ اجتماعی و مذهبی ایران و بهره‌گیری از الگوهای برآمده از عقاید دینی و مذهبی کشور، می‌توان بر ساخت ذهنیت صحیحی از نمادهای ایثار، جوانان و دانش‌آموختگان با به سمت و سوی همگرایی با الگوهای معرفی شده دست یافت.
د-4) شناساندن ارزشها و اعتقادات شهدا با اختصاص بخشی از متون یا زمان آموزشی به این موضوع
از مهمترین راهکارهای تفهیم فرهنگ ایثار، همسوسازی برنامه‌های آموزشی با اهداف و تعالیم ایثارگری و ارزشهای اسلامی است. برنامة درسی در تربیت اسلامی و ترویج ارزشهای آن را نمی‌توان جدای از سایر عناصر مؤثر در ترویج فرهنگ ارزشی اسلام و ایثار و شهادت تلقی کرد. "در تعلیم وتربیت نظام‌مند، برنامه درسی با سایر عناصر در هر یک از مراحل طراحی، اجرا و ارزشیابی ارتباط دارد، تلاش دانشمندان تعلیم وتربیت اسلامی به پیشرفت و توسعة سیاست های آموزشی، اهداف تربیتی، طبقه بندی و تألیف متون درسی منجر شده است. اما تعلیم آموزه‌های ایثارگری و شهادت به مثابة یک نظام که متکفل تحقق هدف‌های اصیل جامعه اسلامی است، کمتر مورد توجه بوده است".(نلر، ۱۳۷۹: 72-۷1 .(
گنجاندن برنامه‌های متناسب با فرهنگ شهادت در برنامه آموزشی مراکز و تفکر در خصوص برنامه درسی در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت مستلزم، شناخت زوایای معرفت‌شناسی آن و به ویژه مفهوم دانش از یک سو و نظام ارزشی آن از سوی دیگر است. "اکثر صاحب نظران تربیت اسلامی، برنامه درس را به عنوان محتوا در نظر آورده‌اند. اینان برنامه درسی را شامل فهرستی از محتوا، موضوعات یا مواد درسی تلقی می کنند. در این دکترین، منشأ و منبع دانش نقش اساسی در تعیین و تفکیک محتوا بر عهدة دارد. در حالی که خداوند مصدر و منشأ هر دانشی است، برخلاف دیدگاه سکولار، که مبنای وحی را جهت تعیین و تفکیک برنامه درسی و محتوای آن نمی پذیرد در اسلام یقین به حقیقت منزل، غیر قابل تردید است"( جوادی آملی، ۱۳۶۱ : ۴۳ .(بنابراین در تدوین برنامه درسی جامع و متوجه به ارزشهای اسلامی (ایثارگری و شهادت طلبی) لازم است به جهت گیری سیمای انسان طبیعی وآرمانی توجه شود تا شکاف بین طبیعت با آرمان و واقع با ممکن با حداقل برسد. باید وسعت‌های وجودی آدمی آن طور که هست به عنوان مبنایی جهت تربیت انسان آن طور که باید به کار گرفته شود. (کرمعلیان و حسینی، ۱۳۸۳ :۶۹ (
د-5) شناخت و معرفی شاخصه‌ها و کارکردهای فرهنگ شهادت
به منظور دانش افزایی و ایجاد ساختار ذهنی مناسب و مثبت دربارة شهادت و ایثارگری، لازم است شاخصه‌ها، فضیلت‌ها و کارکردهای شهادت به دانش‌آموختگان تفهیم شود تا از طریق کسب آگاهی کامل، افزون بر پاسداشت این فرهنگ، به تقویت روحیة ایثارگرانه در خود نیز بپردازند. لازمه برخوداری جوامع از تعلیم و تربیت صحیح افراد جامعه در پرتو تعالیم نورانی انبیاء الهی، برجسته نمودن شاخصه های ایثار و شهادت یعنی همان الگوی عملی انسانی، اخلاقی و دینی است (مطهری، 1377 : 63)
برخی شاخصه‌های شهادت عبارتند از:
· ايمان به وحدانيت خداوند و اقراربه رسالت رسول اكرم (ص) و التزام عملي بر آن
· نيت بعنوان شرط اصلي پذيرش تمام عبادات و اعمال بعنوان انگيزه الهي جهاد د ر راه خدا .
· اطاعت از رهبري و تبعيت از مفهوم ولايت فقيه با توجه به روحية فداكارانه(ولوي، 1378: 11)
معرفي كاركردهاي فرهنگ ايثار و شهادت به نسل امروز اهميت وارزش اين فرهنگ را روشن مي كند و بيانگر لزوم حفظ وگسترش آن در تمام زمانها خواهد بود. اشاره به مواردی از کارکردهای شهادت:
· عزت نفس بخشیدن به افراد جامعه (امام خمینی، 1375 : 2)
· حفظ ارزشها ، ایجاد هویت وهدف مشترک درمیان افراد یک جامعه
· عامل همبستگی اجتماعی (معدنی، 1378 : 27)
· عزت نفس بخشیدن به افراد جامعه
· روحیة ظلم‌ستیزی و عدالت‌طلبی در جامعه (امام خمینی،1375 : 83)
همچنین تبیین امتیازات شهادت، علاوه بر بیان جایگاه والای شهادت، باعث تقویت ارزش درونی شهادت‌طالب در نسل جوان نیز می‌شود. برخی امتیازات شهادت عبارتند از:
وعدة بهشت بر طبق آيات قرآن و روايات معصومين، كسب بالاترين نيكي، تقرب در جوار الهي، راحتي و آسودگي روح شهيد، استقبال بهشتيان از آنان، احترام انبياء نسبت به آنان، شفاعت اطرافيان، شريف‌ترين مرگ در راه خدا، خداوند مسئول بازماندگان اوست، آمرزش گناهان، تماس با فرشتگان هنگام شهادت، پوشيدگي بدن او با لباسهاي بهشتي، آساني مرگ و معاملة با خداوند( گوهري ، 1361 :171).
د-6) تأمین منابع پژوهشی مورد نیاز دانش‌پژوهان در ارتباط با دفاع مقدس
آشناسازی دانش‌پژوهان، به ویژه در مراکز دانشگاهی با فرهنگ شهادت مستلزم مطالعه و تحقیق دانشجویان با آثار ادبی مرتبط با موضوع دفاع مقدس است. از این رو تجهیز کتابخانه‌های دانشگاهی به منابع و آثار علمی و ادبی نظیر سوابق علمي و پژوهشي شهداء و ايثارگران ، وصايا ، خاطرات ، تاريخ و محل شهادت ، زندگي نامه و ساير آمار مربوط به دفاع مقدس، برای دستیابی به این مقصود ضروری به نظر می‌رسد.
د-7) افزايش دانايي معلمان عزيز نسبت به فرهنگ ايثار و شهادت
آشنا سازي معلمان با اصول و روش هاي تربيتي يكي از موارد مهمي است كه بايد مورد توجه قرار گيرد. زيرا معلمان آگاه براي انتقال فرهنگ ايثار و شهادت و معارف مرتبط با آن ، نيازمند استفاده از اصول و روش هاي صحيح تربيتي هستند. این امر از طریق ايجاد كارگاه هاي پژوهشي متناسب با سطوح علمي معلمان و اساتيد در ارتباط با شناخت فرهنگ ايثار و شهادت و راهبردهاي عملي ترويج آن و برگزاري كارگاههاي مختلف آموزشي با طراحي متناسب با مقتضيات مدرسين و تأمين اهداف آموزشي در ارتباط با فرهنگ ايثار و شهادت امکان‌پذیر است.
د-8) الگوسازی
در زمینة نهادینه کردن یکی از نمودهای فرهنگ، الگوسازی است. به همین سبب، انجام اقدامات اساسي در جهت ارائة الگوهاي درست به نسل جوان ضروری است تا جوابگوی نيازهاي متناسب با ارزشهاي انقلاب باشد. معرفي الگوهاي ارزشي شايسته كه بيانگر عيني و ملموس انطباق با رفتارهاي عملي الگوها است از عوامل مهم گرايش به ارزشها مي‌باشد. قرآن كريم در اهميت نقش الگويي مي‌فرمايد: "لقدكان لكم في رسول الله اسوه حسنه"(احزاب: 21).
نهادینه شدن؛ یعنی تشکیل "نظام سازمان يافته و پايداري از الگوهاي اجتماعي كه برخي رفتارهاي تأييد شده و يکنواختي را جهت برآورده ساختن نيازهاي بنيادي جامعه، ايجاب مي‌نمايد."(كوئن، 1371: 110)
فرهنگ متعالی ایثار و شهادت با اندیشه‌ها و الگوهای اخلاقی و رفتاری منبعث از قرآن، روایات و احادیث، نیاز به یك شرایط و فضای مناسبی دارد تا مورد تأمّل و شناخت صحیح تمامی اقشار مردم در سطوح مختلف جامعه قرار گیرد. بديهي است ملت ما، با داشتن مفاخر و دستاوردهاي گرانبهاي دوران دفاع مقدس، در تدوين الگوي فرهنگي، نيازمند مباني تئوريك متأثّر از ديگران نيست.
از این رو معرفی حضرت امام(ره)، شهدا و ایثارگران به عنوان الگوهای راستین و بهترين الگوها و راهنمايان در زندگي و رسيدن به سعادت، به جهت انتخاب عزّت و آزادگی و همچنین ساده‌زیستی و دوری از تجملات، به وسیله رسانه‌های تبلیغاتی موجود در دانشگاه ها، قدم مهمی در بازشناخت فرهنگ شهادت است. ازالة فاصلة نسلی و ایجاد پیوند بین دو نسل جنگ و نسل کنونی و برقراری مناسبات نسلی و استمرار فرهنگ ایثار در طول زمان، مستلزم بازتولید شهادت طلبی و الگوگیری جوانان از ايثارگري‌هاي زمان انقلاب و جنگ است.
د-9) بهره گیری از متون عرفانی دربردارندة فرهنگ شهادت
طيف وسيعي از نوجوانان و جوانان به كتاب هاي عرفاني شرق دور و يا حتي مكاتب دين‌نما گرايش پيدا كرده اند. اين گرايش، نتيجة عطش دروني جوانان نسبت به آگاهي از معنويت و در دسترس نبودن منابع قابل درك در زمينه عرفان اسلامي است .جوانان با وجودي كه دين آنان، اسلام است و عالي ترين الگوهاي ايثارگري در دين اسلام وجود دارد، چون كتاب هاي عرفاني غيراسلامي به زبان و شيوة امروزين نگاشته و ترجمه شده اند، به اين متون و رشادت‌هاي قهرمانان آن گرايش پيدا كرده اند. بديهي است ترجمه و به روزنويسي متون اسلامي و به ويژه بخشهايي كه مرتبط با بحث ايثار و شهادت است در متون عرفاني، به وجهي كه به محتواي آن خللي وارد نشود و نيز نگارش جديد در اين زمينه در جذب نوجوانان و جوانان، مؤثر خواهد بود.
د-10) دیگر راهکارها
جز آنچه گفته شد، شیوه‌های دیگری نیز در راستای گسترش و تثبیت فرهنگ شهادت وجود دارد که فهرست‌وار اشاره‌ای به آن می‌شود:
- پیوند ایثارگری شهدا با وظایف نسل امروز.
- آشناسازي دانش‌پژوهان با زندگي‌نامة شهدا و ايثارگران از طرق مختلف از جمله برگزاري مسابقات يا ارائه تحقيق دانشجويي به عنوان بخشي از وظايف درسي.
- سود جستن از عواطف پاک دانشجویان در جهت انتقال فرهنگ ایثار.
- استفاده از وسايل كمك آموزشي در ترويج فرهنگ ايثار و شهادت.
- ایجاد شناخت در دانشجویان نسبت به فرهنگ ایثار و شهادت.
- توجه و تقویت ائدئولوژی اسلامی مشروعیت بخش به فرهنگ شهادت(غنی سازی فهم دینی).
نتيجه‌گيري
يكي از اساسي‌ترين رسالت‌هاي همگاني، در طول تاريخ در همة عصرها و همة تمدن‌ها و كشورها انتقال ارزشهاي حاكم بر جامعه، به نسل‌های حال و آینده است. برای حفظ این میراث ارزشمند و انتقال ارزشهاي اصيل فرهنگي و ديني، حماسة بزرگ هشت سال دفاع مقدس به عنوان یادگار گرانسنگ سالها مبارزه در برابر ظلم جهانی، جهت سود جستن آیندگان از آثار و برکات آن، بايد در اذهان نسل‌ها باقی بماند.
نهادینه‌سازی و تثبیت فرهنگ ایثار و شهادت که از دستاوردهای ارزشمند سالها دفاع مقدس بوده است، به لحاظ فرهنگي و آموزشي بسيار مهم است و یادآوري و انتقال آن از نسل کنونی به نسل ديگر حفظ هویت و تاريخ ملت ایران است. نسل جوان به دلیل تأثیرپذیری بسیار، بستری مناسب جهت القاء هر نوع فرهنگ است. در این میان نقش معلمان و مراکز دانشگاهی به دلیل ارتباط مستقیم و دو سویه با دانش‌آموزان و دانشجویان، بیش از سایر نهادها درخور توجه است و لازم است شیوه‌های کاربردی، در مسیر آشناسازی و تثبیت ارزش شادت، در دو سطح مدرّسان و دانشجویان، اتخاذ گردد.
در پژوهش پیش رو مباحثی؛ چون تعریف فرهنگ، شهادت و ایثار مطرح گردید و علاوه بر ذکر ضرورت توجه به نسل نوجوان و ضرورت آشناسازی این نسل با فرهنگ شهادت، به تبیین شیوه‌های نهادینه‌سازی فرهنگ ایثار در مراکز دانشگاهی نیز پرداخته شد و روشهایی؛ نظیر بهره‌گیری از متون عرفانی دربردارندة فرهنگ شهادت، الگوسازی، افزايش دانايي معلمان عزيز نسبت به فرهنگ ايثار و شهادت، تأمین منابع پژوهشی مورد نیاز دانش‌پژوهان در ارتباط با دفاع مقدس و . . . پیشنهاد گردید.
کتابنامه
1. قرآن كريم.
2. ابن منظور، محمدبن مكرم (1405 ق.). لسان العرب. قم: نشر ادب الحوزه.
3. انوری، حسن(1381). فرهنگ بزرگ سخن. جلد اول، تهران: سخن.
4. بيرو، آلن (1370). فرهنگ علوم اجتماعي. ترجمة غلام عباس توسلي. تهران: مؤسسه كيهان.
5. جوادي آملي، عبدالله (1361). علوم انساني: اسلام و انقلاب فرهنگي. تهران: جهاد دانشگاهي.
6. خمینی، روح الله(1375). آثار موضوعی دفتر یازدهم ایثار و شهادت. تهران: موسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
7. دهخدا ، علی اکبر(۱۳۷7). لغت نامه. تهران: دانشگاه تهران.
8. شاعري، محمدحسين(1381). جامعه شناسي شهادت طلبي و انگيزه هاي شهيدان. تهران: شاهد.
9. شریعتی، علی (1357). شهادت. تهران: بینا.
10. صحيفه نور، مجموعه رهنمودهاي امام راحل(ره)، تهران: وزارت ارشاد.
11. فرهنگ ایثار (1373). " فصلنامه فرهنگی – اجتماعی" ، ش 4.
12. قهرمانی، محمد و دیگران(۱۳۸۸). جهانی شدن. فرهنگ و برنامه‌ریزی آموزشی، ماهنامة مهندسی فرهنگی ، سال چهارم ، شماره ۳۳ و ۳۴، صص 29-35.
13. کوئن، بروس(1371). درآمدي به جامعه‌شناسي. ترجمة محسن ثلاثي، تهران: فرهنگ معاصر.
14. كرمعليان، حسن و سيد علي اكبر حسيني ( 1383). عناصر تربيتي انسان طبيعي وآرماني در نظام تعليم وتربيت اسلامي. شيراز : دانشگاه شيراز.
15. گوهری ، سید اسماعیل(1361). آرزو و شهادت. تهران: انتشارات امیری.
16. معين، محمد(1371). فرهنگ شش جلدي معين. تهران: اميركبير.
17. مطهري، مرتضي(1383). فطرت. تهران: صدرا.
18. نراقي، مولي مهدي(1384). علم اخلاق اسلامي. ترجمه كتاب جامع السعادات. ترجمه سيد جلال الدين مجتبوي، تهران: حكمت.
19. نلر، جورج (1379). انسان‌شناسي تربيتي. ترجمة محمدرضا آهنجيان و يحيي قائدي، تهران: آييژ.
20. مطهری، مرتضی(1377). فرهنگ شهادت. تهران: صدرا.
21. معدنی، سعید(1378). مقدمه‌ای برمفهوم فرهنگ شهادت و شیوه‌های ترویج آن. تهران: دفترتحقیق و پژوهش اداره تحقیقات و مطالعات بنیاد شهید.
22. معلوف، لوئیس(1365). المنجد. بیروت: دارالمشرق، افست، تهران: انتشارات اسماعیلیان، چاپ دوم.
23. معین، محمد ( ۱۳۷۱ ). فرهنگ شش جلدی معین. تهران: امیرکبیر.
24. وثوقي ، منصور(1378). مباني جامعه شناسي. جلد 1، تهران : دانشگاه تهران.
25. ولوی ، محمد علی(1378). شادروان شهادات. تهران : شاهد .
Manifesting of importance and practical methods of testimony and sacrifice culture promotion in teacher training centers
Frangis Sha,hrokhi
the tutor of Shahrekord Shahid Baahonar Farhangian and Pardis.
Abstract: One of the valuable cases that forms Iran culture and is the most important substructure of identity the country political and social life, is testimony and sacrifice culture. Iran preservation is relating to pent in it and respecting to these values, also completely taking it into the future (next) generations. Educational centers are the suitable bed for testimony culture making and confirming in different levels, because one of the best tool for beneathing and naturalizing in every cultures, is society persons changing view. And students' part due to its high impressionability is among the society groups that they can accept the testimony and sacrifice culture.
In this research, in addition of meaning the concepts, such as sacrifice, testimony, and culture, we illustrated the attention importance to be important of young generation, the importance of showing the sacrifice and testimony culture to students and the importance of retaining and transferring the holy defense values, the teachers role in promoting testimony and sacrifice culture and influenced methods in this culture promotion in teacher training centers, by using of analysis method. And we reached to this conclusion that we can reach to this purpose by using of these methods: making the cognition in students, increasing the students information level to the Islamic values and religious believings, recognizing and introducing the obstacles which are preventing from promoting testimony culture, presenting the martyrs thoughts and sights, using of theosophy texts which are including the testimony culture, introducing and recognizing the testimony culture basic indicators, increasing the dear teacher knowledge to the sacrifice culture and the other practical ways.
Key words: testimony culture, teachers' role, promotion methods of sacrifice culture.
