نقد اجمالي كتب خاطره (خودنوشت و ديگر نوشت)

«جاده هاي خلوت جنگ»
تاكنون كتاب هاي بسياري با موضوع خاطرات بسيجيان چاپ شده است. كتاب هاي موجود داراي مشتركات و تشابهاتي است كه بيانگر وجود فرهنگي مشترك در جامعه بسيجيان جنگ است.
راوي كتاب «جاده هاي خلوت جنگ» واقف به تمام ويژگي هاي مشترك بسيجيان و از طرفي نويسنده توانمندي است كه جوهري در كار وارد نموده است كه چيزي علاوه بر خاطرات موجود را به نمايش گذاشته است. محسن مطلق در اين كتاب به چراي حوادث توجه داشته و بدون ترس از طرح برخي تحليل ها به نكات مهمي از روند حضور بسيجيان در جنگ و تغيير احساس و نگاه آنان در سال هاي جنگ و تأثير پيروزي ها يا شكست ها در باورهاي آنان اشاره داشته است. در كمتر كتاب خاطره اي راوي در كنار بيان حادثه به تحليل آن مي پردازد. مطلق بدون تكيه بر قضاوت يا داوري و القاء آن به خواننده، به تحليل خود پرداخته است.
يكي از نقاط ضعف «جاده هاي خلوت جنگ» عدم توجه به عنصر ايجاز در بيان خاطرات است، به نظر نگارنده حداقل يك سوم از حجم كتاب قابل حذف است، حذفي كه موجب خدشه به اصل كتاب نخواهد بود.
«كتاب دستة يكم»
كتاب «دسته يكم» به دليل ويژگي هاي خاص يكي از پربحث ترين كتاب هاي جشنواره به شمار آمد اين كتاب با بكارگيري روش هاي پژوهشي و با هدف تبيين روابط انساني تعدادي از بسيجيان لشكر محمدرسول الله در جريان عمليات والفجر8 به جمع آوري خاطرات جمعي از بازماندگان دستة يكم پرداخته است.
از جمله مباحث مطرح در ارتباط با اين كتاب تشخيص ژانر غالب و آشكار كتاب است.
از يك سو كتاب دسته يكم خاطرات تفكيك شدة ارزشمندي را در خود جاي داده است؛ حركتي كه در بسياري از كتب خاطرات پراكنده با محور مشترك مشاهده مي شود.
از سويي ديگر مدارك و اسناد مربوط به ساختار گُردان و دسته مذكور به شكلي كاملاً پژوهشي ارائه گرديده است و چينش اسناد و مدارك و خاطرات بگونه اي شكل يافته كه كتاب دسته يكم را در زمرة يك سند پژوهشي قرار داده است و همين موضوع موجب رويكرد پژوهشي كتاب شده و باعث جذب مخاطب علاقمند به پژوهش و تحقيق خواهد بود. به نظر مي رسد، مخاطبين علاقمند به حوزة خاطرات جنگ در تشخيص كتاب به عنوان يك اثر روايي دچار ترديد گردند.
به باور نگارنده اشكال طرح شده بيش از آنكه به مؤلف كتاب بازگردد به عدم تعريف علمي ادبي جامع و مانع يك اثر روايي جنگ بازمي گردد. شايد حوزة ادبي خاطرات جنگ را وسيع ترين و مردمي ترين بخش آثار ادبي جنگ بتوان قلمداد كرد. در اين رهگذر سلايق و علايق متنوعي دست به دست هم داده و آثار متفاوتي را خلق كرده است. از آنجائي كه مقدمه قطعي آثار «ديگر نوشت» جنگ، مصاحبه، تدوين، تحقيق پژوهش و بكارگيري روش هايي جهت دستيابي به استناد خاطرات است؛ تكيه بر پژوهش را نمي توان دليل بر رد يك كتاب خاطره عنوان نمود. تاكنون نيز به لحاظ مباني نظري ادبيات دفاع مقدس، درباره كيفيت و حدود اجراي روشهاي پژوهشي پيش از تدوين يك كتاب خاطره و پس از آن قانوني كلي يا قطعي كه بتوان از آن محدودة بهره گيري از پژوهش را برداشت كرد، ارائه نشده است.
در چنين شرايطي هريك از مؤلفين كتب «ديگر نوشت» با اعتماد بر انديشه خود و تجربيات گذشته و شايد در پي رسيدن بر خلاقيت و نوآوري به روش هايي متفاوت اقدام مي نمايند؛ كه گاه نتيجه آن مطلوب و بعضاً نامطلوب خواهد بود.
نكتة بسيار مهم و روشن آن است كه بهره گيري از هرگونه روش پژوهشي يا تمهيد ادبي نبايد به حدي برسد كه يك كتاب خاطره را از ماهيت اصلي اش دور كند. ماهيتي كه به راحتي و براي هر مخاطبي با سن يا جنس يا شغل يا سواد، قابل فهم است.
كتاب «دسته يكم» با وجود شبهة تشخيص ژانر و پررنگ بودن وجه پژوهشي بر وجه روايي كتاب، عنوان رتبة اول كتاب ديگر نوشت را به خود اختصاص داد. علت اين انتخاب را مي توان در چند سطر بطور خلاصه بيان نمود.
الف) استناد قوي كار، وجود مدارك و اسناد تكميلي، جامعيت پرداخت به موضوع كتاب و اختصاص بخش برجسته اي از خاطرات به معرفي شهداي دسته يكم (وجود روزنوشت هاي برخي از راويان نقطة قوت كار)
ب) وجود خاطرات ارزشمند بازماندگان دسته يكم، وفاداري به لحن و نگاه راويان و عدم حذف خاطرات شاذ.
ج) توانايي روايات در شخصيت پردازي شهداي دسته يكم بگونه اي كه زندگي آنان ملكه ذهن خواننده مي گردد؛ شهدايي چون:
اسدالله پازوكي، احمد احمدي زاده و سهيل مولايي دم زحمات و تلاش چند سالة مؤلف براي شناسايي سوژه كه بيانگر تعهد علمي و اخلاقي او بوده و موجب خلق يك اثر فاخر شده است.
«اهتزاز در زنجير»
سير حوادث كتاب منطقي و منظم است. خاطرات پيش از اسارت بخوبي تبيين شده و برخي از مسائل خاص جنگ همچون كشته شدن برخي از نيروها توسط طرف خودي روان و قابل پذيرش بيان شده است.
خاطرات مربوط به اسارت خواندني و تأثيرگذار است. كتاب از پاورقي هاي ارزشمندي برخوردار است كه بيانگر پشتوانه پژوهشي اثر است.
عنوان و طرح جلد كتاب از نقاط ضعف اين اثر محسوب مي شود و بيانگر عدم توجه مؤلف و ناشر به ظاهر مناسب كتاب است. عنوان كتاب به يادماندني و جذاب نيست و تركيب ناموزوني دارد.
«آخرين شليك»
از جمله ويژگي هايي كه موجب برتري يك اثر روايي بر ديگر آثار هم سطح خواهد بود، صداقت در بيان و احترام به حقوق خواننده است.
راوي كتاب «آخرين شليك» با صداقتي وصف ناشدني به معرفي خود پرداخته است. او معرفي خود را از كودكي آغاز كرده و مرزهاي مگوي خود را به دوردست ها برده و پرده از نكاتي برداشته است كه غرور هر شخصي مانع از بيان اين مرزهاست.
خواننده در هنگام خواندن «آخرين شليك»، خود را به راوي نزديك مي داند و تقديري ناديدني اما دروني از صداقت و راستگويي راوي را در درون خود احساس مي كند.
كتاب آخرين شليك نمادي از آدم هاي بي ادعاي جنگ است كه در هنگام رفتن به ميدان و بازگشتن از آن حقي را مطالبه نكردند و امروز هم در گمنامي به حيات خود ادامه مي دهند. يكي ديگر از نكات برجسته اين كتاب رگة طنز دلنشين كتاب است كه خاطرات تلخ و حوادث ناگوار جنگ را تحمل پذير مي كند و موجب كشش و جذابيت كار شده است.
وفاداري نثر كتاب به لحن و بيان راوي عنصر شخصيت پردازي را تقويت كرده است. با وجود عناصر فوق در كتاب آخرين شليك به يك موضوع نظامي مطرح در زمان جنگ پرداخته است.