فرهنگ ایثار و شهادت، و صرفه جویی

باسمه تعالی

فرهنگ ایثار و شهادت، و صرفه جویی

اکبر شفیعی قهفرخی

فوق لیسانس جامعه شناسی

چکیده

هدف از نگارش مقاله حاضر، استخراج نمونه هایی از مصادیق مرتبط با مقولاتی مانند صرفه جویی، کمک به دیگران و ایثار در وصایا، سیره و رفتار شهداء و ایثارگران برای ارائه به خانواده ها و جامعه در راستای نهادینه کردن فرهنگ «صرفه جویی» است.

این مقاله از نوع مروری است و ابزار جمع آوری داده ها، اسناد و مدارک بوده است. داده ها از متن کتابها، پایان نامه ها، مجلات و فایل های الکترونیکی جمع آوری گردیده است. تلاش شده وصایا، خاطرات مکتوب، آثار تصویری رزمندگان، شهداء و ایثارگران مورد واکاوی قرارگرفته و مؤلفه هایی که مرتبط با صرفه جویی و تقدم مصالح جمعی است استخراج و ارائه گردد.

نتیجه بررسی ها حاکی از آن است که هم بر اساس مفاد وصایای شهداء و هم با کنکاش در رفتار و سیره و سلوک شهداء و ایثارگران می توان مصادیق زیادی در ارتباط با کمک، ایثار، صرفه جویی و امثال این ها یافت.  این مصادیق می تواند توسط دست اندرکاران امور، صدا و سیما و ارباب جراید به عموم مردم، اقشار مختلف و خانواده ها معرفی گردند و فرهنگ سازی بر مبنای ارزش های متعالی برآمده از فرهنگ ایثار و شهادت صورت گیرد.

کلید واژه ها: فرهنگ ایثار و شهادت، صرفه جویی، رعایت حقوق دیگران، ارزش های اجتماعی، سیره و سلوک شهداء، فرهنگ سازی

  " این ملت بزرگ ایران است که با قامتی استوار بر بام بلند شهادت وایثار ایستاده                                                            است وهر روز نشاط و تحرک و فریاد او برای ادامه راه بیشتر می شود ."

                                                                               امام خمینی(ره)

                       نقل از سخنرانی 5/6/66 : (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) ، 1383)

مقدمه

با استناد به اینکه شهید وشهادت دارای تقدس ویژه ای هستند و فرهنگ مرتبط با ایثار و شهادت بایستی در تمام امور، نصب العین مسئولین و مردم باشد تا زنده بودن شهداء همواره مصداق عینی یابد ، مطلوب است در نوشتار ، گفتار ورفتار ایثارگران وشهداء کنکاش شود و با واکاوی پیام های شهداء و ایثارگران در قالب وصیت نامه های شهداء ، بررسی خاطرات و دست نوشته های آنها ، مصادیق و مواردی که به طور کلی به اصلاح الگوی مصرف و خاصا"  به صرفه جوئی مرتبط است کشف و به خانواده ها و جامعه ارائه گردند تا بلکه گام های موثری در زمینه نهادینه کردن فرهنگ "صرفه جوئی " برداشته شود . هدف مقاله نیز جز این نمی باشد .

    " صرفه جوئی "به معنای درست مصرف کردن ،فی نفسه یک اصل پذیرفته شده مثبت است با این حال بنا به دلائل اقتصادی و اجتماعی درسالهای پس از جنگ و به ویژه از دهه 1370 به بعد ،به نظر می رسد توجه به مصرف بهینه وصرفه جوئی کم رنگ تر شده است . اکنون   بیش از پیش بایستی با استفاده از تمام توان جامعه و سازمان های دولتی و غیر دولتی و با استفاده از تریبون های مختلف ،درایجاد بستر مناسب به ویژه بستر فرهنگی برای تقویت ،استمرار ودرونی کردن فرهنگ صرفه جوئی تلاش نمود . آموزه های دینی مشحون از ارزش های متعالی است که یکی از مقدس ترین و والاترین این ارزش ها ، ایثار و شهادت است .  حال اگر بتوان از متون ، دست نوشته ها ، وصیت نامه ها ،مصاحبه ها ، خاطرات وحتی از درون الگو های رفتاری رزمندگان ، شهدا و ایثارگران ، مصادیقی برای فرهنگ صرفه جوئی کشف وارائه نمود  می توان با توجه به تقدس شهادت و ایثارگری ، انتظار آن را داشت که عموم خانواده ها که خود گاه تا چند نفر شهید و ایثارگر را تقدیم انقلاب نموده اند ، رفتار و گفتار شهداء و ایثارگران را نصب العین قرار داده و گفتار و عملکرد خود را طوری تنظیم نمایند که جامعه واجد یک الگوی مصرف منطقی گردد.

صرفه جوئی فی نفسه پدیده ی مطلوبی ارزیابی می شودو پژوهش و نگارش مقاله در زمینه آن چه منجر به اصلاح الگوی مصرف شود و چه به بررسی و نقد الگوی مصرف در صنایع ، ادارات و نهاد ها در هر زمینه ای مثل آب و انرژی و امکانات زیست محیطی و ذخائر مرتبط شود ، مفید فایده است و ضرورت آن محرز است.

از آنجائی که کاهش هزینه ها و صرفه جوئی در مصارف مختلف ، منجر به تقویت موقعیت فرد،خانواده وجامعه میگردد،هر نوع پژوهشی در زمینه صرفه جوئی واجد اهمیت خواهد بود.

شناسائی و ارائه پیام های ایثارگران و شهداء در زمینه های مختلف ضروری است .لازم است با دقت نظر بیشتر و به صورت تحلیل محتوای علمی ، پیام ها در دیگر زمینه ها به ویژه زمینه های عینی واقتصادی و اجتماعی کشف، مقوله بندی و به صورت های مختلف در جامعه اشاعه یابند تا فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه نهادینه گردد.

حال که زمینه و عرصه ی از جان گذشتن برای آرمان های مقدس و حفظ کیان کشوراز طریق دفاع مقدس ودر بعد نظامی آن تا حدی موجود نیست حداقل میتوانیم با درست مصرف کردن و عمل به توصیه های بزرگان دین، شهداء و ایثارگران ، بهره برداری مطلوبی از منابع و ذخائر و امکانات موجود داشته باشیم وبرای مصالح جمعی تقدم قائل شویم.

ضروری است پژوهشگران نسبت به تحلیل محتوای وصایای شهداء و مکتوبات،گفتارها و رفتارهای ثبت شده ایثارگران و شهداء اقدام جدی بعمل آورند تا راهنمای عمل و الگوی مناسبی برای تمام مردم به دست آید و به نحو احسن در قالب ارزش های اجتماعی به مردم عرضه گردند.

چارچوب نظری:

نظریه پارسونز از جهت تقدم فرهنگ به اقتصاد با آنچه تحت عنوان اهمیت ارزش ها، باورها و اعتقادات در جامعه ما مطرح است سازگاری و سنخیت بیشتری دارد . همچنین این نظریه و نظریه روکیچ( فرامرزی ، 1378 :110-111 ) از جهت آن که ارزش ها را به عنوان زمینه ساز و راهنمای رفتارها و عامل مهمی در انگیزش رفتار و کنش های اجتماعی می دانند، برای چارچوب نظری این مقاله، مناسب تر تشخیص داده می شوند .

 روش تحقیق

این مقاله ،از نوع مقاله های مروری محسوب می شود. طبعا" ابزار گردآوری داده ها ،اسناد و مدارک بوده و اطلاعات از درون کتاب ها ،پایان نامه ها ، مجلات و فایل های الکترونیکی که به ویژه به صورت ادواری توسط بنیاد شهید وایثارگران تهیه و تدارک دیده شده ودر مراکز بنیاد شهید در دسترس می باشد ، جمع آوری گردیده است .

فرهنگ ایثاروشهادت و صرفه جوئی

فرهنگ شهادت عبارت است از آگاهی ها،باورها،آداب و اعتقادات و اعمالی که موجب وصول انسان به عالی ترین درجه کمال ، یعنی انتخاب آگاهانه مرگ در راه خدا می گردد و نیز هر گونه آثار باقی مانده از شهدا در باره شهید و شهادت ونیز سیره ،روش وپیام شهیدان وبالاخره تربت پاک ومقدس آنان،بخشی از این فرهنگ می باشد.(افخمی اردکانی،177:1384).

 ایثارهم مفهومی است که بالاترین حد آن در شهادت تجلی می یابد. ایثار چنان است که خود گرسنه بماند و نانش را به گرسنه دهد،وخود تشنه بماندو آبش را به تشنه بنوشاند وخود برهنه بماندولباسش را به برهنه بپوشاند.(مرادی آقبلاغی:23)ایثاریک واقعیت واز خود گذشتگی است که مصادیق زیادی دارد. اگر آن راتبیین کنید می بینید درچیزی معنا پیدا می کند. (ممدوحی،108:1387).

در چارچوب فرهنگ ایثار و شهادت نیزدوجنبه فرهنگ، یکی جنبه غیرمادی شامل آگاهی ها،باورهاوانتخاب آگاهانه مرگ در راه خدا وهمچنین جنبه مادی فرهنگ شامل آثار باقیمانده از شهداء وتربت پاک آنان وامثال اینهادیده می شود.

بدیهی است تمام آثارعینی فرهنگ،مهر اعتقادات وارزش هارا دارند نمونه بارز آن" چفیه" است که گر چه تجسم مادی وعینی دارد ولی بار ارزشی زیادی دارد وبابیش از 50کارکردی که در جبهه های جنگ داشته،نوعی تقدس پیدا کرده است.

در بررسی فرهنگ ایثار و شهادت معلوم می شود که:

"اصلی ترین دلواپسی و نگرانی شهداء برای بعد از شهادت ، مسائل معنوی و اعتقادی، دفاع از اسلام و انقلاب بوده است." (بحرانی،37:1384). یافته پژوهش ها نیز مؤید این امر است.

در تحلیل محتوای 2500 صفحه ای وصایای شهداء مقولات عدالت، اعتدال و میانه روی،پرهیز از اتلاف وقت و امثال اینها در قالب مضمون اجتماعی وصیت نامه ها آورده شده است .(صدیق اورعی،67-92:1386).

 اکنون این مؤلفه ها در قالب مقولات مختلف ارائه میگردند.

1-مصادیق و موارد از خود گذشتگی

- هدیه دادن آنچه عزیز بود،سنتی بود در جبهه (فهیمی،16:1381)

- برادر مجروحی که زخم خویش را پنهان می کرد وبا درد و رنج فراوان ،مجروح دیگری را به عقب می برد. (همانجا:22)

- در بی جائی و کم جائی ، ایستاده و نشسته خوابیدن و حاضر به بیدار کردن برادران خسته واز پا در آمده نشدن . (همانجا:23)

- - وصیت به باقی گذاردن جنازه پس از شهادت در منطقه ، میل به گمنامی ، در اختیار گذاشتن سهمیه غذا به بیماران ، حد نشناختن در پذیرفتن مسئولیت دیگران و ... (همانجا:15و16)

2- مصادیق کمک به دیگران

- در شرایط عادی هم هر کس هر چه داشت ، در طبق اخلاص می گذاشت وبه برادران ارزانی می داشت. (همانجا:19) 

-     حمل سلاح دیگران در حال دویدن ، برداشتن وسائل اضافی و در مقصد توزیع کردن آن ها بین بچه ها ، در همه حال از کوچکترها مواظبت کردن ، به غذا وداروی مریض ها رسیدن ، امداد رسانی به مجروحین و...از امور عادی بود. (همانجا:25و31)

3-     مصادیق و موارد مشارکت در امور جمعی

-     میل به همکاری و گرایش به گروه و جمع و جماعت در شخصی ترین کارها ووظائف از نکات برجسته در باب تعاون ودر آداب اخوت بود . برای آماده سازی حسینیه و نظافت محیط اطراف چادرها همگی بسیج می شدند. (همانجا:18و19)

-     فعالیت هائی چون چادر زدن ، سنگر ساختن ، احداث حمام گردان ،صاف کردن زمین ورزش دوستان و امثال اینها از امور عادی بود.   

                                                                                                                                                                                                                                                               4- مصادیق و موارد مرتبط با غذا و سفره

-     درجبهه معروف بود که اگرغذای یک نفر را برای ده نفر می آوردند باز هم ولو به اندازه یک لقمه دست نخورده باقی میماند. بچه ها ... به بهانه های مختلف مثل شکم درد، بی اشتهایی و...از خوردن امتناع می کردند.(فهیمی:69)

-     در تقسیم میوه تازه بین واحد ها ، مشکل به صورت ریز و درشت بودن وجود داشت و ادب و عادت معمول چنان بود که اولین نفرها از نازل ترین ها برمی داشتند ودر نتیجه آنچه به دست آخرین افراد می رسید ،بهترین،درشت ترین و رسیده ترین میوه ها بود. (همانجا:59) 

-     کسانی که در ابتلائات جمعی پیش مرگ بودند... در راحت و نعمت و موقع پذیرایی ، از آخر اول بودند یعنی همه را در گرفتن غذا، میوه ،تنقلات و جای خواب بر خود مقدم می داشتند .

5-مصادیق مربوط به کمک های مردمی وکالاهای کوپنی

-  به رغم کمک های مالی مردم ، مسئولان تدارکات  در تهیه و توزیع این امکانات ملاحظاتی داشتند و... مانع آن می شدند که ریخت و پاشی صورت گیرد. (همانجا:58)

- در مصرف قند و شکر، کره وپنیر که جزء اجناس کوپنی بودند، جدا"صرفه جوئی می شد و فراوانی این اقلام، ابدا" موجب استفاده بی رویه و آزاد ، از آنها نمی شد. (همانجا:66)

6- مصادیق مرتبط با صرفه جوئی در وقت واستفاده مطلوب از اوقات فراغت

- برخی از پیش کسوتان از اوقات فراغت وراحت باش استفاده می کردند وبه ملاحظه وضع آشفته تدارکات وبرای حداکثر صرفه جوئی در هزینه ها ، دوره می افتادند ،برای جمع آوری لباس های مندرس ،شیشه های خالی و ... (همانجا:23)

- عزیزانی که می نشستند و نوار فشنگ زنگ زده ای را با نفت یا گازوئیل تمیز می کردند و بعد آن را به تسلیحات تحویل می دادند. (همانجا:171)

- جمع آوری و نگه داری سلاح و مهمات ووسائل بلاتکلیف و تحویل آن به تسلیحات گردان و  لشکر . 

- هم در هنگام عملیات و جنگ وهم در اوقات فراغت ، در وقت صرفه جوئی می شد . در اوقات فراغت به تحصیل و کسب علم،عبادات ، اهتمام به امور هنری ، جمع آوری خاطرات ،پرداختن به امورورزشی،ماهیگیری ،ساختن استحکامات وامثال اینها توجه می شد(همانجا:453به بعد)

7-                      مصادیق مرتبط با صرفه جوئی جدی در امکانات ووسائل به ویژه از طریق باز سازی ابتکاری اقلام مورد نیاز :

-     وسائل مستهلک و از رده خارج ، کم وکاستی های تدارکاتی و فرصت بین دو عملیات کافی بود تا بهانه به دست بعضی از نیروهای با ذوق بدهد که با سر هم کردن وسائل مختلف ، وسیله مورد نظر را جور کنند مثل درست کردن حمام، بازیافت پوکه ها برای استفاده های مختلف ،ساختن دیگ آبگرمکن و... (همانجا:453)

-     بهترین مصداق برای استفاده مطلوب از امکانات ، چفیه بود . چفیه هم سفره نان بود، هم در کارهای سنگین شال کمر ، در تک های شیمیائی ، در نبود ماسک، چفیه خیس شده بهترین وسیله بود، در عملیات برای بستن زخم مجروحان ، برای حمل بار مثل بقچه و برای حمل مهمات سبک، در اوقات فراغت تور ماهیگیری ، سربند پیک های موتور سوار و مهم تراز همه یادگاری برای هم رزمان در هنگام شهادت رزمنده بود. (همانجا:94-96)

-     از دیگر سنت های خوب بچه ها ، دایر کردن صیفی و کاشتن سبزیجات در زمین های مساعد جبهه و تامین بخشی از مایحتاج مقرر خودشان بود، تا در طول مدتی که در یک محل بودند ، از این محصولات استفاده کنند. (همانجا:68)

 نتیجه گیری :

با وجودی که مفاهیم و مؤلفه های فرهنگ ایثار و شهادت بیشتر در بعد غیر مادی ومرتبط با ارزش های بنیادین اعتقادی شکل گرفته اند،با این حال از رفتار و کردار شهداء وایثارگران و از مفاد وصایای شهداء و خاطرات رزمندگان، برخی مصادیق مرتبط با صرفه جوئی ،همیاری ،کمک ، ایثار وامثال اینها قابل استخراج است. مصادیق از خود گذشتگی به وفور در کتب و منابع آورده شده است.گاه رزمنده ای پس از تک شیمیائی ،ماسک خود را در اختیار رزمنده دیگر یا مجروح جنگی گذاشته و خود گرفتار آثار مواد شیمیائی شده است. پرده پوشی کردن مجروحیت و ناتوانی وهم دوش دیگران جنگیدن فراوان دیده شده است.

آداب غذا خوردن،تقسیم غذا ومیهمانی دادن ومهمان شدن مفصل تر از موارد و مصادیق دیگر در نوشته ها دیده می شود. در این خصوص علاوه بر تأکید به صرفه جوئی، دیده شد که گاه چنان چه در موارد استثنائی ،فردی اصول صرفه جوئی را رعایت نکرده ،با جریمه وتنبیهاتی روبرو شده است.

مصادیق و موارد صرفه جوئی در وقت و استفاده بهینه از اوقات فراغت گویای آن است که شهداء و ایثارگران اهتمام جدی در امر مدیریت زمان داشته اند و دیده شد که علاوه بر استفاده مطلوب از زمان ،در اوقات فراغت در بازسازی لوازم واقلام و ترکیب ابتکاری ادوات و ابزار مستعمل ودر حفظ محیط زیست تلاش واسع داشته اند .

  پیشنهادها :

  1- پیشنهادهای پژوهشی :

-     مقوله بندی موضوعی وصایای شهداء و پیام های ایثارگران لازم است تا به فراخور زمان وشرائط ،بتوان با دسترسی سریع به منابع و مکتوبات،از این پیام ها استفاده کرد. استخراج پیام هائی که به مقولاتی مانند صرفه جوئی پرداخته باشند،انجام نشده است.

-     انجام پژوهش های نگرش سنجی برای سنجش میزان شناخت و آگاهی اقشار مختلف به ویژه نوجوانان وجوانان  از فرهنگ ایثار وشهادت وارائه  راه کارهای عملی برای افزایش میزان آگاهی مردم از مؤلفه های این فرهنگ برای به کار گیری آن در زندگی روزمره.

2- پیشنهادهای اجرائی :

- تلاش سازمان های ذیربط ،مسئولین صدا وسیما ،وعاظ وسخنرانان تریبون های نماز جمعه و...،سازمان تبلیغات اسلامی ،ادارات فرهنگ وارشاد اسلامی ،برای تبلیغ فرهنگ ایثار و شهادت وهمچنین شناسائی و معرفی موانع اشاعه این فرهنگ، همچون عافیت طلبی،جاه طلبی و دنیا طلبی .

- خواص ونخبگان و مسئولین با گفتارو به ویژه با کردار خویش در امر فرهنگ سازی ونهادینه کردن فرهنگ صرفه جوئی و تبلیغ ارزش های غیر مادی تلاش نمایند .

-  برنامه ریزان درسی ومسئولین آموزش و پرورش از طریق تحلیل محتوای کتب موجود،اجزای فرهنگ ایثار و شهادت را به کودکان و نوجوانان در فرم و قالبی که متناسب با سنشان باشد، ارائه نمایند .

- تهیه جزوات و بولتن های مختصر وشکیل به صورت موضوعی(مثلا" صرفه جوئی)از محتوای پیام ها و وصایا و ارائه درمراکز عمومی وپارک ها و... .

- می توان از الگوهای ایثارکنونی تجلیل کرد ،کسانی که بدون چشم داشت مادی ،مسئولیت های بزرگی را به عهده دارند ،کسانی که اعضای بدنشان را هدیه می کنند،کسانی که با طرح های علمی خود،موجبات صرفه جوئی در منابع انسانی و مالی را فراهم می آورند و…

منابع

1- افخمی اردکانی ،پروین (1384)؛"معلم ودفاع مقدس و فرهنگ ایثار وشهادت"،پیام ایثار، مجموعه مقالات برگزیده همایش تبیین نقش معلمان در ترویج فرهنگ دفاع مقدس،نشر کنگره سرداران شهید وسنبله مشهد، 171-181.

2- بحرانی، محمود (1384)؛"تحلیل محتوای وصایای شهدای استان فارس"،پژوهش نامه(1) ، چکیده طرح های پژوهشی و پایان نامه های دانشجوئی ،اداره تحقیقات و جمع آوری آثار معاونت پژوهشی و ارتباطات فرهنگی بنیاد شهید و امور ایثارگران استان فارس ،32-33.

3- صدیق اورعی،غلامرضا(1386) ؛"تحلیل محتوای وصایا وآثار فرهنگی شهداء"،  سالنامه پژوهش و ارتباطات فرهنگی بنیاد شهید و امور ایثارگران،چاپ اول،67-92.

4- فرامرزی،داود(1378)؛"نظریه ساختار مدور ارزش های شوارتز "، نامه پژوهش ، سال چهارم،شماره 14و15، 107-129.

5- فهیمی،سید مهدی (1381)؛"فرهنگ نامه جبهه(انقلاب اسلامی ایران در جنگ تحمیلی)"،جلد چهارم،نشر سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ،چاپ اول.

6- مرادی آقبلاغی،سکینه؛"بررسی و تبیین فرهنگ ایثار و شهادت در سیره و سنت ائمه  اطهار(ع)، مدرسه علمیه مکتب الزهرا .

7- ممدوحی،حسن (آیت الله)،(1387)؛"ایثار از خود گذشتن ودیگری را انتخاب کردن است" شاهد اندیشه ،شماره 4، 101-109.

8- مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی(س)،(1383)؛"ایثاروشهادت در مکتب امام خمینی (س)"،دفتر یازدهم،چاپ،سوم،تهران.